Khởi nghĩa Lý Bí và Nhà nước Vạn Xuân

Dưới ách thống trị của nhà Lương, nhân dân nước ta chịu bốc lột với hằng trăm thứ thuế, lòng oán hận càng tăng. Ngoài ra, nhà Lương còn thực hiện chính sách phân biệt đẳng cấp khắt khe, chế độ sĩ tộc hình thành¹, làm cho mâu thuẫn giữa tầng lớp quan lại đô hộ cũ với mới ngày thêm sâu sắc, nhất là chính quyền đô hộ nhà Lương với tầng lớp quý tộc người Việt; cùng với đó mâu thuẫn giữa nhân dân ta với bọn đô hộ sâu sắc cực điểm. Đó chính là nguyên nhân và thời cơ chín muồi cho cuộc khởi nghĩa Lý Bí bùng nổ vào năm 542.

Lý Bí (còn gọi là Lý Bôn) quê ở Thái Bình quận Giao Chỉ (thuộc Sơn Tây). Ông sinh ngày 12 tháng 9 năm Quý Mùi (17/10/503). Bố là Lý Toản, trưởng bộ lạc, mẹ là Lê Thị Oánh người Ái Châu (Thanh Hóa). Tổ tiên của Lý Bí vốn là người Trung Quốc, vào cuối thời Tây Hán thì tránh sang ở Việt Nam để trốn nạn binh đao. Qua 7 đời, đến đời Lý Bí thì dòng họ Lý đã ở Việt Nam được hơn 5 thế kỷ. Từ nhỏ, Lý Bí đã tỏ rõ là một cậu bé thông minh, sớm hiểu biết. Khi Lý Bí 5 tuổi thì cha mất, 7 tuổi thì mẹ qua đời. Ông đến ở với chú ruột và sau đó được một vị Pháp Tổ thiền sư đem về chùa nuôi dạy. Sau hơn 10 năm rèn sách chuyên cần, Lý Bí trở thành người học rộng, hiểu sâu. Nhờ có tài văn võ song toàn, Lý Bí được tôn lên làm thủ lĩnh địa phương. Ông từng được Thứ sử Tiêu Tư nhà Lương mời ra làm chức Giám quân ở Đức Châu (huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh ngày nay) nhưng do căm ghét bọn đô hộ, ông đã từ quan về quê, liên lạc với các hào kiệt trong vùng, chiêu binh mãi mã để chuẩn bị nổi dậy chống lại chính quyền đô hộ.

Lược đồ nước ta vào thế kỷ thứ VI thuộc đô hộ nhà Lương

Mùa xuân năm 542, Lý Bí phất cờ khởi nghĩa, hào kiệt khắp nơi kéo về hưởng ứng, ở vùng Chu Diên có Triệu Túc và con là Triệu Quang Phục, ở Thanh Trì (Hà Nội) có Phạm Tu, ở Thái Bình có Tinh Thiều… Trong vòng chưa đầy ba tháng, nghĩa quân đã chiếm được hầu hết các quận, huyện, kiểm soát toàn bộ vùng rộng lớn gồm Bắc bộ đến Nghệ An,Hà Tĩnh, cả vùng Ái Châu, An Châu (Quảng Ninh).

Đầu năm 543, nhà Lương sai thái sử Tôn Quýnh và Lư Tử Hùng sang tổ chức cuộc tấn công đàn áp. Quân ta chủ động đón đánh địch ở Hợp Phố. Quân Lương mười phần chết đến bảy, tám phần. Tướng địch bị giết gần hết, bọn sống sót tháo chạy về nước. Mùa xuân năm 544, Lý Bí lên ngôi hoàng đế (Lý Nam Đê), đặt niên hiệu là Thiên Đức (đức trời), đặt tên nước là Vạn Xuân, dựng kinh đô ở Ô Diên (nay là xã Hạ Mỗ, Đan Phượng, Hà Nội) (sử cũ gọi đây là nhà Tiền Lý); thành lập triều đình với hai ban văn, võ. Triệu Túc giúp vua cai quản mọi việc. Tinh Thiều đứng đầu ban văn. Phạm Tu đứng đầu ban võ. Nhà nước còn cho đúc tiền đồng sử dụng trong nước. Đây tiền đồng đầu tiên của nước ta.

Lược đồ khởi nghĩa Lý bí  ,dựng nước Vạn Xuân  542-544

Đầu năm Ất Sửu (545), nhà Lương sai Dương Phiêu và Trần Bá Tiên đem quân dồn sức tấn công nước Vạn Xuân nhằm chiếm lại Giao Châu. Lý Nam Đế đem quân đánh chặn ở Chu Diên nhưng không cản được giặc. Sau đó, Lý Nam Đế rút về giữ ở sông Tô Lịch, tiếp đó lui quân về thành Gia Ninh (Bạch Hạc) và sau đó lui quân về vùng đất Tân Xương (Phú Thọ) xây dựng lực lượng chống giặc. Tháng 10/546, Lý Nam Đế tổ chức 2 vạn quân ra đóng ở Điển Triệt (Lập Thạch – Vĩnh Phúc). Quân Lương tiếp tục tấn công lên, Lý Nam Đế phải rút vào động Khuất Lão và giao binh quyền cho Triệu Quang Phục – một tướng trẻ có tài năng. Hai năm sau, Lý Nam Đế mất vào ngày 20 tháng 3 năm Mậu Thìn (13/4/548).      

Các nhà sử học khẳng định rằng trong thời Bắc thuộc và chống Bắc thuộc, kéo dài hơn 1.000 năm, cuộc khởi nghĩa Lý Bí nói riêng và vương triều Tiền Lý nói chung giữ một vị trí rất quan trọng. Cuộc khởi nghĩa Lý Bí đã thu được thắng lợi vang dội nhất và giành được quyền độc lập, tự chủ lâu dài nhất. Trong lịch sử nước nhà, việc Lý Bí đặt tên nước là Vạn Xuân, tự xưng là hoàng đế, định niên hiệu, lập một triều đình ngang hàng với nước lớn phương Bắc là sự khẳng định chủ quyền độc lập dân tộc, sự bền vững muôn đời của đất trời phương Nam.

-------------------
(1): Theo chế độ này: những người không thuộc dòng dõi quý tộc thì không được giữ các chức quan trọng. Các gia đình thế phiệt nắm giữ hết quyền hành. Chế độ phân biệt đối xử rất trắng trợn. Các quan lại và cả quý tộc Hán trước đây cùng quý tộc người Việt đều bị coi là hàn môn, không được trọng đãi, cất nhắc. Chỉ có bọn tôn thất nhà Lương, các bà con thân thích, họ hàng với các quan lại cao cấp của nhà Lương mới thuộc loại sĩ tộc.